De Melkweg

Op een heldere, maanloze nacht ver van de lichten van de stad, kun je een vage witte band langs de hemel zien. Deze vage band van licht is ons uitzicht op de stad van sterren waarin we wonen, het Melkweg sterrenstelsel.

Er zijn vele mythen over het ontstaan van de Melkweg maar de bekendste is waarschijnlijk de Griekse mythe van Hercules. In Griekse mythologie, Hercules was de zoon van Zeus en een sterfelijke vrouw. Het verhaal gaat dat de vrouw van Zeus, Hercules  aan het voeden was toen ze er achter kwam dat zijn moeder een sterfelijke vrouw was, ze rukte haar borst weg en haar melk vloeide tussen de sterren.

Maar wat is de Melkweg echt?

Het is een spiraalvormig sterrenstelsel, een enorme verzameling van sterren, gas en stof waarvan het zonnestelsel met onze zon en zijn planeten deel uitmaakt. Ons zonnestelsel ligt ongeveer halverwege de afstand van de rand naar het centrum, aan de rand van een spiraalarm die de Orion-arm genoemd wordt. De band van licht die we zien is het licht van miljoenen sterren die in de schijf van het sterrenstelsel liggen en die meestal te ver weg zijn om met het blote oog als aparte sterren gezien te worden. Het meeste van de zichtbare materie bestaat uit gas, sterren, stof en planeten, maar ongeveer 90 procent van de totale massa in ons sterrenstelsel bestaat uit onzichtbare “donkere materie”, wat nog steeds een mysterie is. 

De geografie van de Melkweg

In het centrum van de Melkweg ligt een enorm zwart gat. Deze kern, of nucleus, van het sterrenstelsel wordt omgeven door een uitstulping van sterren die dichter is bij het centrum. Dit vormt een ellips van ongeveer 15.000 bij 6.000 lichtjaar, waarvan de grootste dimensie langs het vlak van de Melkweg ligt. Hieromheen vormen relatief jonge sterren een spiraalvormig patroon. De Melkweg heeft een diameter van ongeveer 100.000 lichtjaar en is ongeveer 2.000 lichtjaar dik. De spiraal armen zijn genoemd naar het sterrenbeeld waar ze het meest prominent in gezien kunnen worden. De helderste arm ligt in Sagittarius (boogschutter), terwijl wij ons in de Orion arm bevinden.

Hoe dichter een object bij het centrum is, hoe sneller het zal bewegen. De zon draait met een snelheid van ongeveer 800.000 kilometer per uur om de galactische kern en doet er ongeveer 225 miljoen jaar over om een keer rond te gaan. Onze Melkweg is een vrij groot sterrenstelsel en deel van wat we de  “locale groep” noemen. Deze locale groep bevat ook de Magellaanse wolken en het Andromeda sterrenstelsel die, ondanks de enorme afstanden, onze dichtstbijzijnde buren zijn.

Vanuit Balule wens ik je heldere hemels en plezier bij het sterren kijken.
Miriam

Onze eigen ster, de zon.

De zon is onze eigen ster. Het geeft ons licht, energie en warmte en zonder het kon er geen leven bestaan op aarde. Maar wat is een ster en wat voor soort ster is onze zon?

Een ster is een enorme bal van heel erg heet, geïoniseerd gas. Door de druk en de temperatuur in de kern van een ster vindt er een nucleaire reactie plaats die helium vormt van waterstof. Dit genereert enorme hoeveelheden energie, die langzaam naar buiten beweegt tot het de oppervlakte bereikt en uitstraalt in de ruimte als hitte, licht en andere vormen van straling. Deze reis van energie naar de oppervlakte kan wel tot een miljoen jaar duren. Onze zon is een vrij kleine en middelmatige ster in de hoofdreeks. Het oppervlakte heeft temperaturen rond 5.500 graden Celsius, wat resulteert in een gelig licht. Hetere sterren zullen blauwachtig licht geven, terwijl koelere sterren oranje of rood lijken. Met een gemiddelde leeftijd rond de 4.6 miljard jaar is onze zon ongeveer halverwege zijn levenscyclus. De zwaartekracht van de zon heeft allerlei ander materiaal gevangen in een baan. Behalve onze aarde en maan zijn er nog 7 andere planeten met hun manen, verschillende dwerg planeten, asteroïden, meteorieden en kometen. Deze beschrijven allemaal een baan om de zon en zijn daarom deel van ons zonnestelsel.

Omdat de zon onze dichtstbijzijnde ster is  en we er zo afhankelijk van zijn is de zon uitgebreid bestudeerd. Sinds 1960, zijn er series van ruimtesondes en satellieten gelanceerd door NASA en andere organisaties om informatie over de zon te vergaren. Hier een paar belangrijke missies.
Tussen 1960 en 1968 beschreven de Pioneer ruimtesondes 5 tot 9 (USA) een baan om de zon om zonnewind, zonnevlammen en het magnetisch veld te bestuderen. In 1974 en 1975 passeerden de Helios 1 en 2 (USA en Duitsland) vlak langs de zon om de zonnewind en het magnetisch veld te meten. In 1980 was de Ulysses (USA en Europa) de eerste die om de polen van de zon vloog. In 1991 werd de Yohkoh (Japan, USA en UK) gelanceerd. Deze satelliet beschreef een baan om de aarde en vergaarde tien jaar lang data. In 1995 lanceerden de USA en Europa de SOHO (Solar and Heliospheric Obeservatory) die zowel het binnenste van de zon als de oppervlakte bestudeerde in een baan op 1.5 miljoen kilometer van aarde in de richting van de zon. Hoewel we inmiddels veel weten van de zon is er nog veel dat we moeten leren.

Groetjes uit de bush
Miriam

Schorpioen

Schorpioen is een van de sterrenbeelden die makkelijk te herkennen is.  Op het moment staat Schorpioen recht boven ons hier op het zuidelijk halfrond.

In de Griekse mythologie de schorpioen was gezonden door de goden om Orion, de grote jager, te doden nadat deze opgeschept had alle dieren op aarde te zullen doden. Ze vochten de hele dag en waren uiteindelijk uitgeput. Toen Orion in slaap viel stak de schorpioen hem, Orion werd wakker en doodde de schorpioen maar stierf toen zelf aan het gif. De goden plaatsten hen tussen de sterren, maar ver uit elkaar zodat ze niet meer konden vechten.

De staart van Schorpioen ligt in de band van de Melkweg, de stad van sterren waar wij in leven. Als we naar de staart van Schorpioen kijken en het volgende sterrenbeeld, Sagittarius (de boogschutter), dan kijken we naar het centrum van ons sterrenstelsel. De centrale uitstulping in het midden kunnen we niet zien door de ondoorzichtige wolken gas die er voor liggen maar het licht dat we hier zien als de band van de Melkweg komt van ongeveer 25.000 lichtjaar ver weg.

In het lijf van Schorpioen zien we de helderste ster van het sterrenbeeld, Antares. Zijn naam is Grieks voor “rivaal van Mars” (anti-Ares,  Ares was de Griekse naam voor de God van oorlog, door de Romeinen Mars genaamd) omdat hij erg helder en rood van kleur is, net als de planeet. Daar houdt de vergelijking op want Mars is slechts een kleine planeet terwijl Antares een rode superreus is, waarschijnlijk ongeveer 200.000 keer groter in diameter. De reden dat ze hetzelfde lijken is omdat er een enorm verschil in afstand is. Waar Mars slechts 5 tot 20 lichtminuten van ons verwijderd is, staat Antares op een afstand van ongeveer 600 lichtjaar. Het is de 15e helderste ster in de hemel en geeft ongeveer 10.000 keer meer licht dan onze zon. Schattingen van zijn diameter variëren van 280 tot 700 keer die van onze zon, maar hij heeft slechts ongeveer 15 keer meer massa dan onze zon en dus een erg lage densiteit. De rode kleur is het resultaat van een relatief lage oppervlakte temperatuur en zijn helderheid fluctueert van 0.9 tot 1.2 elke vier tot vijf jaar.

In Schorpioen kun je ook enkele mooie open en bolvormige clusters vinden die met een verrekijker of kleine telescoop bestudeerd kunnen worden. De mooiste zijn M6 en M7, dichtbij de staart van Schorpioen. Dit zijn twee prominente open sterren clusters die met het blote oog gezien kunnen worden als mistige vlekjes. Met een verrekijker kun je tientallen individuele sterren zien in elk. M7 staat op ongeveer 8.000 lichtjaar en M6 twee keer zo ver. M6 wordt ook wel de vlinder sterrenhoop genoemd vanwege zijn vorm als je hem met een verrekijker bekijkt. Er zijn nog enkele andere clusters in dit sterrenbeeld, zoals M4 dichtbij Antares, maar deze zijn vager en minder mooi om met een amateur telescoop te bekijken.
Dichtbij de scharen van de schorpioen ligt Scorpius X-1, dit is de sterkste bron van röntgenstralen in de hemel. Het bestaat uit een blauwe ster van de 13e magnitude, vergezeld door een neutronen ster.

Al met al is Schorpioen een interessant sterrenbeeld.

Happy stargazing vanuit Balule,
Miriam

Astronomie voor iedereen

Je hebt geen dure telescoop nodig om van astronomie te kunnen genieten. Er is ook veel te zien met het blote oog en een goede verrekijker. Zo zijn Corné en ik ook begonnen, gewoon naar de hemel kijkend en nieuwsgierig om meer te leren.

Neem een klein beetje voorbereidingstijd voordat je naar buiten gaat om naar de sterren te kijken. Je hebt een donkere plek nodig, zover mogelijk weg van lichten als mogelijk of in ieder geval afgeschermd van direct licht. Kijk nog even goed naar de sterrenkaart voordat je naar buiten gaat zodat je een idee hebt wat je kunt gaan zien. Voor speciale evenementen zoals verduisteringen en meteorietenregens etc. Zijn er speciale gidsen verkrijgbaar of kun je op internet kijken.
Je ogen hebben ongeveer 20 minuten nodig om volledig aan het donker te wennen, als de pupil zich steeds verder verwijdt zul je meer details gaan zien en zullen vagere objecten zichtbaar worden. Als het echt nodig is om een zaklamp te gebruiken, gebruik dan een rode filter, dit helpt je ogen om aan het donker aangepast te blijven.
Hoewel de maan prachtig is om naar te kijken is het voor het zien van sterren beter om een avond te kiezen met weinig of geen maan, hoe donkerder het is hoe beter je de sterren kunt zien.

De beste manier om de nachtelijke hemel te leren kennen is om te beginnen met een aantal heldere sterren in een bekend sterrenbeeld. Van daaruit kun je andere sterrenbeelden leren kennen waarbij je de sterrenkaart als leidraad gebruikt. Met het blote oog kun je de sterrenbeelden leren kennen, het pad van de maan en planeten volgen en de helderste van de “deep sky” objecten bekijken. Als je eenmaal de sterrenbeelden een beetje kent kun je een verrekijker gaan gebruiken om je blikveld te vergroten. 

Bij de keuze van een verrekijker zijn de twee nummers die de optische kwaliteiten beschrijven het meest belangrijk; bijvoorbeeld 7 x 50. Het eerste nummer is de vergroting, voor een beginner is een vergroting van 7 of 10 keer voldoende. Een grotere vergroting maakt het alleen maar moeilijker om objecten te vinden. Het tweede nummer is het diafragma, of diameter van de lens, gemeten in millimeters. Dit verteld hoeveel licht de verrekijker zal verzamelen, wat belangrijk is voor het bekijken van lichtzwakke objecten. Voor het bekijken van de sterren is het aan te raden een diafragma van tenminste 50 millimeters te nemen.
Als je door de verrekijker kijkt kun je hem stabiliseren door je ellebogen ergens op te laten rusten. Met een verrekijker kun je bijvoorbeeld naar de Melkweg kijken, de Pleiaden, de Orion nevel of het Andromeda Galaxy (M31). Je kunt ook de maan observeren, Jupiter en zijn manen en de fasen van Venus. Het is een prima manier om te oefenen in het vinden van objecten wat erg praktisch is als je een telescoop wilt gaan gebruiken.

Of je nu een enthousiaste beginnend amateur bent of gewoon geïnteresseerd in de pracht van de sterren, bezoek eens een sterrenwacht of observatorium in de buurt, het zal zeker de moeite waard zijn.

Veel plezier bij het observeren
Miriam

Adembenemende sterren

Als kind al had ik belangstelling voor de sterren. Ik denk dat ik ongeveer negen jaar oud was toen mijn zwager me de Grote Beer voor het eerst aanwees en vanaf dat moment was ik verkocht. Hoewel ik al een boek had over de sterren toen ik nog in Nederland woonde en ik tijdens onze reizen de oewel ik adembenemende sterren van het zuidelijk halfrond al had, begon de echte fascinatie pas ton ik hier in Zuid-Afrika kwam wonen. Vooral in de winter is de hemel hier zo helder dat je de Melkweg prachtig kunt zien.

Corné kreeg ook belangstelling en samen keken we naar de prachtige sterren waar we toen nog zo weinig van wisten. We leerden wat basis kennis over het Zuiderkruis en Schorpioen van bevriende gidsen. Orion kende ik nog vanuit Nederland, hoewel het sterrenbeeld hier op het zuidelijk halfrond op zijn kop staat. Langzaam groeide onze kennis van de sterrenbeelden en van mijn beste vriendin kreeg ik een sterrenkaart van het zuidelijk halfrond cadeau voor mijn verjaardag. Toevallig was zij vrijwilligerswerk gaan doen bij sterrenwacht Mercurius in Dordrecht.  Tijdens een vakantie in Nederland brachten we een bezoek aan de sterrenwacht en kregen er een privé rondleiding. Dat stimuleerde ons nog meer en we begonnen boeken over astronomie te kopen en documentaires te bekijken. Inmiddels weten we aardig wat over de sterren en hebben we op onze lodge zelfs een sterrendek gebouwd waar we met onze gasten de planeten, sterrenhopen en nevels kunnen bekijken door onze eigen telescoop. Het sterrendek hebben we  Mercury genoemd, naar de sterrenwacht in Dordrecht waar het allemaal begon en die ons een laserpen cadeau deden om de sterrenbeelden aan te kunnen wijzen.

Groetjes uit de bush
Miriam